H-Index چیست و چه کاربردی دارد؟

در سال ۲۰۰۵ و حدود ۱۰ سال پیش، فیزیکدانی به نام Jorge E. Hirsch معیاری را برای سنجش علمی  مقالات معرفی کرد که به نام مقدار هیرش و یا به عبارتی H ایندکس و یا H-Index  شناخته شد.

H-Index یکی از معتبرترین شاخص‌ها و معیارهای ارزیابی علمی افراد می‌باشد و شاخصی عددی است که به‌منظور ارزشیابی علمی محققین و پژوهشگران در نظر گرفته می‌شود. این شاخص میزان تأثیرگذاری مقالات را در پیشرفت علم مشخص می‌کند. درواقع این شاخص تعداد استناد به مقاله را به‌صورت عددی نمایش می‌دهد.

معیارهای سنجش در این شاخص به‌گونه‌ای است که می‌توان تأثیرگذاری علمی گروهی را نیزمعین کرد. با این شاخص می‌توان تأثیرگذاری یک دانشگاه و گروهی از اساتید را نیز به‌درستی مشخص کرد.

با استفاده از H-Index می‌توان پژوهشگران و محققان تأثیرگذار را از افرادی که تعداد مقالات بیشتری داشتند جدا کرد. در این شاخص تعداد مقالات علمی عامل مهمی تلقی نمی‌شود و تأثیرگذاری تنها عاملی است که مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

این شاخص به‌منظور مقایسه پژوهشگرانی که در حوزه‌های مشترکی فعالیت می‌کنند بسیار خوب عمل می‌کند. محاسبه H-Index توسط پایگاه‌های Web of Knowledge و Scopus و همچنین Google Scholar انجام می‌شود و مقالات نوشته‌شده به زبان انگلیسی و یا ترجمه انگلیسی را موردسنجش قرار می‌دهد.

Web of Knowledge شبکه دانش، یکی از پایگاه‌های متعلق به موسسه معتبر اطلاعات علمی (ISI) است. تمام مقالات علمی را در ارزیابی بررسی می‌کندو از اعتبار بسیار خوبی نیز برخوردار است.

Scopus متعلق به انتشارات الزویر است و فقط مقالات سال ۱۹۹۵ به بعد و ثبت‌شده در این پایگاه را موردسنجش قرار می‌دهد. و به دلیل اینکه مقالات قبلی را در ارزیابی محاسبه نمی‌کند تفاوت زیادی با دیگر پایگاه‌ها دارد و شاخص محاسبه‌شده توسط این پایگاه تفاوت آشکاری با دیگر پایگاه‌ها دارد.

Google Scholar ابزار رایگان گوگل است و با ثبت‌نام و ایجاد حساب کاربری می‌توانید شاخص H مقالات خود  و یا هر نویسنده ای را محاسبه کنید. البته این ابزار تمام مقالات منتشرشده و غیرعلمی را نیز در برمی‌گیرد و از اعتبار کمتری نسبت به دیگر پایگاه‌ها برخوردار است.برخوردار است.

خوشبختانه امکان سنجش مقالات فارسی نیز از طریق پایگاه استنادی علوم جهان اسلام وجود دارد و آثار منتشرشده یک فرد و یا گروه را بر اساس توزیع استنادات محاسبه و سنجش می‌کند. پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از این آدرس قابل‌دسترسی می‌باشد.

http://www.isc.gov.ir/?lan=fa

محاسبه شاخص عددی H چگونه است؟

اگر H تعداد مقالات نوشته‌شده توسط یک محقق و پژوهشگر باشد و هرکدام H دفعه استناد شده باشد. معیار مشخصی را برای پژوهشگر مشخص می‌کند. به عبارتی فرض کنید ۵ مقاله هرکدام ۵ بار در مقالات دیگر به‌عنوان مرجع استناد شده باشند در چنین حالتی H-Index پژوهشگر برابر با عدد ۵ است. این شاخص تعادلی بین تعداد مقالات و استنادات را برقرار می‌کند.

بر این اساس شاخص H 55 معیاری است که برای خود Hirsch در نظر گرفته می‌شود. وی می‌گوید: یک پژوهشگر که سال‌های زیادی را صرف تلاش علمی کرده است می‌بایست شاخص H خوبی داشته باشد در غیر این صورت موفق نخواهد بود. بعد از ۲۰ سال فعالیت علمی شاخص ۲۰ برای پژوهشگر موفق عدد خوبی است و عدد ۴۰ نشان‌دهنده یک پژوهشگر برجسته می‌باشد. به نظر وی در طی ۲۰ سال یک دانشمند بی‌نظیر می‌بایست شاخص H برابر با عدد ۶۰ را به دست آورد.

محاسبه H-Index روی محور به این صورت است که در محور افقی، هر عدد نشانگر تعداد مقالات در نظر گرفته می‌شود و در محور عمودی، تعداد استناد به مقاله نشان داده می‌شود.

این شاخص به‌سادگی سنجیده می‌شود و می‌تواند معیار خوبی برای پیش‌بینی آینده افرادی است که جایزه نوبل و یا نشان‌های افتخار دریافت می‌کنند.H-Index می‌تواند معیار خوبی برای شناسایی اساتید برجسته و یا دانشیار دانشگاه باشد.

درصورتی‌که به هرکدام از این پایگاه‌ها دسترسی داشته باشید می‌توانید با جستجوی نام نویسنده مقاله به H-Index و اطلاعات آماری دیگری از نویسنده موردنظر دست‌یابید. این شاخص تمامی آثار منتشرشده یک نویسنده را مورد ارزیابی قرار می‌دهد به‌این‌ترتیب می‌توانید صحت مقاله موردنظر را به‌درستی تشخیص دهید.

معایب H-Index

درحالی‌که شاخص H مهم‌ترین ملاک برای سنجش محققین و پژوهشگران نویسنده مقالات است ولی ایراداتی را نیز شامل می‌شود. ازجمله اینکه:

درصورتی‌که یک مقاله بیش از یک نویسنده داشته باشد شاخص H نمی‌تواند سهم نویسندگان مقاله در تحقیق را تشخیص دهد. شاخص H متن مقالات علمی را در تعداد ارجاعات دخالت نمی‌دهد به عبارتی اگر به مقاله‌ای ارجاعات بسیاری شده باشد ولی حتی یک جمله نیز استفاده شود در نتایج اعمال می‌شود. درواقع شاخص H معیار خوبی برای سنجش کل مقاله نمی‌باشد.

این شاخص تمامی مجلات و مقاله‌ها را در زمینه‌های مختلف باهم ارزیابی می‌کند ولی در برخی از رشته‌های علمی، محدودیت‌هایی وجود دارد و تعداد ارجاعات به‌مراتب کمتر خواهد شد. به عبارتی این شاخص علوم مختلف را به‌طور مجزا مورد ارزیابی قرار نمی‌دهد.

و از همه موارد که بگذریم نمی‌توان از این مورد گذشت که امکان دست‌کاری و به نحوی افزایش شاخص H وجود دارد و یک پژوهشگر می‌تواند صدها بار به تحقیقات قبلی خود استناد کند و نتیجه شاخص را تغییر دهد. ترجمانو مطلبی در مورد ایمپکت فکتور نیز ارائه داده است که یکی دیگر از شاخص های ارزیابی مقالات است.